مقبره ارسلان جاذب مشهد
به گزارش ارگان معماری: ارسلان جاذب از
سرداران سلطان مسعود غزنوی و شیفتگان فردوسی بوده است. مقبره ارسلان جاذب، در استان
خراسان رضوی، کیلومتر 35 جاده مشهد- فریمان، روستای سنگ بست قرار گرفته.
بنا مقبره ارسلان جاذب، حکمران توس، در
دوره سلطان محمود غزنوی است، که اهل محل آن را مقبره "ایاز" می خوانند. ارسلان
جاذب، در دوره حکمرانی خویش، این مقبره را برای خود ساخته است. او در زمان سلطان مسعود
غزنوی مقبره ای نیز بر مزار فردوسی بنا کرد.
آرتور اپهام پوپ در کتاب "معماری ایران،
پیروزی شکل و رنگ"، این بنا را از آثار اوایل قرن چهارم هجری قمری دانسته و نوشته
که احتمالا این بنا در اصل دو مناره داشته است. در تذکره دولتشاه سمرقندی (تالیف قرن
یازدهم هجری قمری)، به رباط سنگ بست، که در آن روزگار ویران بوده، اشاره شده و آمده
که قبر ارسلان در این رباط است. بعدها علی شیرنوایی رباط دیگری در نزدیکی آن ساخته
است. رباط اخیر امروزه بر پا و به "رباط سنگ بست" معروف است. تا چند دهه
اخیر، آثار و بقایای مستحدثاتی در اطراف مقبره دیده می شد و هرتسفلد به بقایای کاروانسرا
و مدرسه ای در این محل اشاره کرده است.
در مقاله "شهرهای اسلامی" از
محمد یوسف کیانی، یک عکس هوایی از این منطقه ارائه شده است که مجموعه وسیعی از بناها
را در کنار و پیرامون مقبره ارسلان جاذب نشان می دهد. در این عکس، مناره مجاور مقبره
بر محور حیاطی بزرگ قرار گرفته است. تعیین چگونگی ارتباط این مناره با مقبره ارسلان
جاذب و دیگر بناهای پیرامون آن نیازمند بررسی بیشتر است.
این بنا یگانه اثر معماری دوره غزنویان
در محدوده کنونی ایران است و قدمتی بیش از هزار سال دارد. مقبره گنبدخانه ای مربع شکل
است که گنبدی با پایه هشت ضلعی آن را می پوشاند. گوشه سازی های گنبد در نهایت مهارت
انجام شده است و نشان می دهد که در آن زمان فن گوشه سازی در ابتدای راه نبوده است.
نمای خارجی بنا هیچ گونه تزیینی ندارد، ولی در داخل آن تزیینات آجری و نقاشی دیده می
شود. بر گرداگرد داخل گنبد، کتیبه زیبایی به خط کوفی آجرکاری شده بوده که امروزه اغلب
آجرهای آن شکسته و فروریخته است و قابل خواندن نیست.
در چند متری گنبدخانه، مناره ای هست که
بر بدنه ی آن، کتیبه هایی آجری به خط کوفی دیده می شود. این مناره با ارتفاع 40 متر
و قطر حدود 5.5 متر در پایه و 2.5 متر در بالا و صد پله به استواری پابرجاست.
اما شهر تاریخی سنگ بست: با نگاهی به عکس
هوایی منطقه در مجاورت مقبره منسوب به ارسلان جاذب، هنوز می توان بقایای شهری مستطیلی
با حصار و خندق پیرامون آن و انبوهی از مجموعه بناهای کوچک و بزرگ درون آن را مشاهده
کرد. تمام بافت شهر و مجموعه بناهای بیرون حصار شهر به سمت قبله، با رعایت قرینه و
به صورت شطرنجی ساخته شده است. این شهر دارای حصاری با ابعادی حدود 400 در 240 متر
و خندقی به عرض 10 متر و عمق فعلی 2 متر دور تا دور آن می باشد و در مجموع هجده برج
دور تا دور شهر را در بر می گیرند.
از ویژگی دروازه ها، به دلیل عبور جاده
آسفالته مشهد- سرخس، درست از میان محور شمالی، جنوبی شهر و از روی دروازه های ورودی،
اطلاعی در دست نیست. تقسیمات فضایی داخل شهر در حال حاضر قابل تشخیص نیست اما با نگاهی
به عکس هوایی سال 1310 شمسی می توان بقایای ارگ مرکزی شهر را که حول میدان گاهی مدور
شکل قرار گرفته است و با دیواری با چهار برج پیرامون آن محصور شده، تشخیص داد. کالبد
شهر قدیم سنگ بست کاملاً مطابق با کالبد شهرهای اسلامی تا قرن چهارم ه.ق است.
سنگ بست طبق آنچه در متون ذکر شده، مجموعه
ای شامل کاروانسرا، مسجد جامع، خانقاه، مقبره منسوب به ارسلان جاذب، مناره و تعداد
زیادی ابنیه در کنار شهری محصور با دیوار دفاعی است. طبق مقاله "پژوهشی بر شناخت
مجموعه ارسلان جاذب در دوره غزنوي در سنگ بست"، نوشته احمد صالحی کاخکی و نجمه
موسی تبار و با توجه به عکس هوایی مجموعه ارسلان جاذب در سنگ بست، محدوده هایی بدین
شرح قابل مشاهده می باشند: ابتدا بنایی مستطیل شکل (محدوده الف) که به علت تخریب بسیار
زیاد قابل شناسایی نیست. در کنار آن بقایای رباطی با دو حیاط، همانند رباط شرف (محدوده
ب) دیده می شود که در بخش ورودی آن، منار منسوب به ایاز (محدوده ج) قرار دارد. در کنار
رباط بقایای مسجدی شبستانی (محدوده ه) در کنار مقبره ارسلان جاذب (محدوده و) وجود دارد.
در مقابل مسجد، کاروانسرا و مناره آن و بنایی که با حرف الف نام گذاری شده است؛ بقایای
بازاری با تعدادی حجره و مسیری سنگفرش دیده می شود. همچنین بقایای دو بنای کوچک (محدوده
ز) و (محدوده ح) یکی در مقابل ورودی بازار و دیگری پشت دیوار مسجد قابل مشاهده است
که به علت تخریب شدید نمی توان برای آن ها کاربری دقیقی در نظر گرفت. در فاصله کمی
از این مجموعه بقایای شهری محصور با برج هایی پیرامون آن دیده می شود که با حرف (ط)
نام گذاری شده است.
دیدگاه دیگران (بدون دیدگاه)...
Leave a reply