اجتماع پذیری و نیازهای سالمندان در فضاهای شهری

اجتماع پذیری و نیازهای سالمندان در فضاهای شهری

بررسی اجتماع پذیری و نیازهای سالمندان در فضاهای شهری

آیدا چاپاری دانش آموخته کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ایلخچی، گروه معماری، ایلخچی، ایران

مسعود حق لسان عضو هیأت علمی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ایلخچی، گروه معماری، ایلخچی، ایران

چکیده

فضای شهری ایدهآل فضایی است که در آن عدالت شهروندان رعایت شود و تمامی شهروندان، به ویژه اقشار آسیب پذیر جامعه نظیر سالمندان بتوانند از این فضاها استفاده کنند. سالمندان بخشی از شهروندان آسیب پذیر جامعه هستند که باید در فضاهای شهری لزوم توجه به نیاز سالمندان افزایش یافته و فضاهای شهری مناسب نیاز سالمندان طراحی گردند و همچنین باید فضاهای شهری را تحت الگویی خاص ویژه آنها مناسب سازی نمود. هدف از این پژوهش بررسی نیازهای سالمندان در فضاهای شهری و همچنین ارزیابی رابطه و تعاملات اجتماعی سالمندان در فضاهای شهری می باشد که موجب ارتقاء مشارکت و تعاملات سالمندان در جامعه با دیگران می شود.

لذا در این نوشتار، نخست مفهوم فضاهای شهری بررسی گشته و سپس مقوله مهم سالمندی و نظریاتی در اینباره مورد واکاوی قرار گرفته و به شاخص های ایجاد شهر دوستدار سالمند در فضاهای شهری و نیاز سالمندان به اجتماع پذیری در فضاهای عمومی پرداخته شده است. روش تحقیق پژوهش حاضر به صورت کیفی و ماهیت پژوهش به صورت تحلیلی و اسنادی از نوع توصیفی است که با بهره گیری از منابع و اسناد مرتبط با تحقیق، به تحلیل موضوع پرداخته است. نتایج و یافته های تحقیق حاکی از آن است که سالمندان در فضاهای شهری و عمومی به تحرک و تعاملات اجتماعی نیازمندند لذا الگوها و طرحهای شهرسازی باید براساس این نیازها طراحی گردند.

واژگان كلیدی: فضاهای شهری، سالمندان، تعاملات اجتماعی

مقدمه

سالمندی معمولاً شامل همه موجودات زنده میباشد که البته نمی توان دقیقا سن مشخص و حد و مرزی معین نمود زیرا از لحاظ جسم و روح افراد متفاوت از یکدیگر می باشند. سالمندی دوران حساسی از زندگی بشر است و توجه به مسائل و نیازهای این مرحله ضرورتی اجتماعی است.

بهدنبال افزایش جمعیت مسن در اروپا و سایر نقاط جهان، در ایران نیز مسئله سالخوردگان به تازگی به یک دغدغه مهم تبدیل شده است. پیشبینی ها حاکی از این است که تا سال 2020 میلادی، تعداد سالمندان جهان به یک میلیارد نفر برسد. بهطور متوسط 16 درصد جمعیت کشورهای صنعتی را سالمندان تشکیل می دهند. اگر این سیر ادامه پیدا کند، از این پس در ایران شاهد جمعیتی خواهیم بود که از آن به عنوان جمعیت سالمند یاد می شود(جدیدی و همکاران، 1390). با ارگان معماری همراه باشید

بنابراین سالمندی بهعنوان یک پدیده زیستشناختی طبیعی و ناگزیر بهشمار میآید. در اینباره، لانگ و همکاران (1998) بیان می کنند که طی پژوهشهای طولی و مقطعی انجام شده حجم شبکه اجتماعی و مقدار تعامل اجتماعی، تقریبا در همه سالخوردگان کاهش می یابد. طبق تحقیقات جداگانه، لانگ و بالتس (1997)، آدکینس، مارتین و پون (1996) بیان داشتند که داشتن تماس اجتماعی و شخصیت مردمآمیز با رضایت از زندگی روزمره و روحیه عالی در سن پیری ارتباط دارد ( پاشا و همکاران، 1386). بنابراین لزوم ایجاد فضاهای عمومی متناسب با شرایط جسمانی و روحی سالمندان یکی از مهمترین عوامل در جهت بهبود تعاملات عمومی و جمعی سالمندان میباشد.

سالمندان بهدلیل موقعیت سنی و برخورداری از فراغت بیشتر و بهخصوص لزوم فعالیتهای جسمانی منظم و مداوم مانند پیادهروی، زمان بیشتری از اوقات خود را در فضاهای شهری سپری میکنند. بهعبارت دیگر سالمندان بهدلایل جسمانی و روحی به فضاهای عمومی در شهر و تعاملات اجتماعی بسیار نیازمندند. ازاینرو، تحقیق حاضر بهدنبال پاسخ به این سؤال است که: چگونه میتوان سالمندان را به حضور در فضاهای شهری تشویق کرد؟ در این راستا هدف مقاله، بررسی نیازهای سالمندان در فضاهای شهری و همچنین ارزیابی رابطه و تعاملات اجتماعی سالمندان در فضاهای شهری و عمومی میباشد. بر این اساس تحقیق حاضر بهصورت توصیفی ـ تحلیلی میباشد که اطلاعات آن بهصورت اسنادی و کتابخانه ای جمع آوری گردیده است.

بدین ترتیب ابتدا به مفهوم فضاهای شهری و سپس مقوله سالمندی و بیان نظریههای معتبر در مورد دوران سالمندی پرداختهشده، و همچنین مقوله شهر دوستدار سالمند مورد تحلیل قرار گرفته و در نهایت رابطه سالمندی و تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری بررسی گشته است.

روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش، ازلحاظ روش بهصورت کیفی و از شیوه مطالعه توصیفی ـ تحلیلی میباشد و بر اساس مطالعات کتابخانهای با استفاده از مرور متون و بررسی تحقیقات انجامشده قبلی در این زمینه و در راستای دستیابی به پاسخ سؤال اصلی تحقیق که به آن اشاره شد میباشد.

بنابراین ابتدا تعاریف مشخصی از این واژهها در این پژوهش صورت میگیرد. تا ابعاد مختلف تحقیق بهدرستی مشخص شود. در جهت تحقق این هدف تعاریف مختلف برای این پژوهش در ارتباط با فضاهای باز شهری، سالمندی و مفاهیم مشابه و تحلیل آنها ارائه شده است.

فضاهای باز شهری

فضاهای باز شهری بیانگر ماهیت زندگی جمعی و بستری برای فعالیتهای اجتماعی هستند. کاربرد عمومی این فضاها، فراهم آوردن ارتباط و زمینه معاشرت، امکان تردد و ایجاد آرامش، سرگرمی و محلی برای گردش و گذران اوقات فراغت میباشد. امکان دیدن، شنیدن، ملاقات دیگران و دسترسی آسان از مهمترین جاذبههای فضاهای باز است (Taylor et al, 2003).

جهانشاه پاکزاد 10 معیار کیفی سنجش فضا را عنوان می کند که عبارتند از: 1-میزان پاسخگویی به حضور گروه های ویژه(سالمندان، کودکان و غیره) 2- سرزندگی یا میزان استفاده مرتب و دائمی شهروندان در تمام ساعات شبانه روز 3- میزان پاسگویی به شخصیت اقراد 4- میزان ایجاد حس تغلق به جامعه و فضا 5- میزان امکان و ایجاد این همانی با فضا در فرد یا جامعه 6- میزان به کارگیری حواس مختلف انسان 7- میزان برانگیختن حس کنجکاوی و کاوش در استفاده کننده 8- میزان کارایی فضا و پاسخگو بودن به نیاز و توقعات افراد 9- میزان تسهیل مشارکت 10- میزان موفقیت در یادآوری خاطرهها (pakzad,2006).

با بررسی این معیارها میتوان دریافت که یکی از ویژگیهای فضاهای شهری موفق، پاسخگو بودن فضا به نیازهای تمامی اقشار جامعه میباشد طوریکه همگان بهراحتی و با امنیت در فضاهای شهری حضور یابند و با یکدیگر تعاملات اجتماعی برقرار کنند.

سالمندی

سالمند از نظر لغوی کسی را شامل میشود که سالهای زیادی از زندگی را گذرانده و به بیان ساده تعداد سالهایی که از زمان تولد سپری شده است. پدیده سالمندی ناشی از سیر طبیعی است که در آن تغییرات فیزیولوژیکی و روانی- اجتماعی در بدن رخ میدهد. احساس پیری مسئلهای درونی و روانی است که این احساس در افراد متفاوت از یکدیگر میباشد و همچنین دوران سالمندی شامل محدودیتهایی چه از نظر جسمی و چه از نظر روحی میباشد که باید سعی در شناخت ماهیت این محدویت ها به عمل آبد(رفیع زاده، 1382). در جدول شماره (1) به بررسی برخی نظرات صاحب نظران در مورد شرایط دوران سالمندی پرداخته می شود.

جدول (1): ایدهها و نظرات صاحبنظران مختلف در مورد شرایط دوران سالمندی

دیدگاه	مفهوم
عدم تعهد و دیدگاه کارکرد گرایانه (کامینگ و هنری 1961)	این دیدگاه چنین عقیده دارد که جامعه و فرد سالمند در رابطه با یکدیگر، متقابلاً بسیاری از روابط دو جانبه خود را محدود می کنند. براساس این نظریه، غیرقابل اجتناب بودن مرگ، فرد را وادار می کند که بخش مهمی از نقشهای اجتماعی خویش را ترک کند. در همان زمان جامعه نیز خود را از سالمندان کنار میکشد و این کار را با اعمال رویه های مانند منزوی کردن آنان از نظر اقامت، آموزش، تفریحات و... به مرحله اجرا در می آورند(مثنوی، 1377).
مبادله (جیمز داود 1980)	این دیدگاه به دنبال پاسخ به این سؤال است که چرا سالمندان دارای تعامل یا روابط متقابل اجتماعی ضعیفتر و کمتری هستند؟ نظریه مبادله اینگونه استدلال میکند که روابط و عمل متقابل اجتماعی میان افراد وقتی بهگونه ای کامل مطرح میشود که تمامی شرکتکنندگان در آن، نهتنها احساس کنند که از روابط میان خود سود میبرند، بلکه آنان از عشق و علاقه، تأیید، احترام و سایر پاداشهای غیر مادی نیز بهرهمند میشوند(همان).
تکامل خانوادگی (اویلین دووال 1977)	این دیدگاه براساس نظریه تکامل انسان شکل گرفته، مشکلات خانوادهها را در ارتباط با والدین پیر و کمک به آنها و بعضی اوقات سایر افراد پیر بررسی میکند. براساس این نظریه، مراقبت فرزندان از والدین ناتوان ممکن است منجر به فشارهای جسمی، عاطفی و مالی برای افراد در سنین میانسالی گردد. همچنین همزمان با افزایش تعداد سالمندان، مسئله وابستگی آنان به افراد دیگر مطرح میگردد( حسام زاده، 1383)

سالمندان و فضای شهری

فضاهای عمومی و شهری مختص سالمندان

توجه و تأمین شرایط مطلوب و مناسب در فضاهای شهری برای هر انسانی حائز اهمیت میباشد. سالمندان به دلیل موقعیت سنی و اجتماعی و همچنین نیاز به فعالیتهای خاص، زمان زیادی از فعالیتهای خود را در فضاهای شهری میگذرانند. لذا برنامهریزی و طراحی فضاهای شهری برای سالمندان باید از لحاظ موقعیت، مکان، امکانات، قابل دسترس بودن، امن بودن بررسی گشته و همچنین متناسب با اصول و الگوهای حرکتی ایجاد گردند.

جامعهی دوستار سالمند

سازمان بهداشت جهانی که مبتکر جنبش شهرهای دوستدار سالمند(4) است بیان می کند که محیط های کالبدی مناسب می توانند سطح عملکردی افراد سالمند را ارتقاء داده و به بالای آستانه ناتوانی برسانند.

شاخصهای ایجاد شهر دوستدار سالمند در فضاهای شهری

تحقیقات انجام شده، نشان داده است که چند عامل در استفاده از فضای بیرون برای سالمندان مؤثر است. از جمله سطح استقلال، انگیزه، نشستن راحت، حس جهتیابی، فرصتهایی برای تحریکات حسی، کنترل و نظارت بر محیط، راحتی و آسایش، امنیت و ایمنی، دسترسی راحت به فضاهای بیرون، فرصتهایی برای ملاقات دیگران و فعالیتهای اجتماعی و فرصتهایی برای لذت بردن از طبیعت و شرکت در تمارین ورزشی و فعالیت برای سلامتی (Cooper and Francis, 1990). در جدول شماره (2) به برخی از شاخص هایی که مناسب تعبیه برای سالمندان در فضاهای شهری و عمومی می باشند، اشاره شده است.

جدول شماره (2): شاخصهای مناسب تعبیه برای سالمندان در فضاهای شهری و عمومی

-شاخص ها

-امنیت فضا

-علائم و تابلوهای راهنما

-مبلمان شهری مناسب

-روشنایی

-پوشش گیاهی

-تعبیه صندلیهای نرم و استاندارد

-پیاده روهای ایمن و کفپوش های مناسب در پیادهروها

-سرویس بهداشتیهای تمیز

-طراحی ورودیهای مناسب برای استفاده از (ویلچر و چرخدستی) در مکانهای عمومی

-کنترل و کاهش آلودگی صوتی و کنترل بو و هو

نیازهای ویژه سالمندان و فواید آنها

سالمندان در جامعه بهعنوان یک گروه آسیبپذیر اجتماعی، نیازمند به توجه بیشتری میباشند، زیرا افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد که تنها زندگی میکنند، از اینرو، بهدلیل نیاز به حضور بیشتر این قشر در جامعه باید فضاهای شهری در تقویت نیازهای این گروه و همچنین حضور فعال تر آنان نقش بیشتری را در این زمینه ایفا نمایند. در جدول(3) به بخشی از نیازهای سالمندان در فضاهای شهری و همچنین فواید آنها اشاره میشود. با ارگان معماری همراه باشید

نیازها	فواید
تفریح	از لحاظ روحی، جسمی و رفع خستگی سالمندان نیاز به حضور در طبیعت دارند.
امنیت	نیاز به امنیت سالمندان و لذت از محیط بدون ترس بهدلیل سالخوردگی در جامعه ضروری میباشد
تعاملات اجتماعی	سالمندان جهت جلوگیری و کاهش ناراحتیهای جسمی، روحی و همچنین افسردگی، باید در فضاهای اجتماعی با یکدیگر به مطالعه و گردشهای کوتاه مشغول شوند
ورزش	جهت افزایش سلامتی جسم و روح، ورزش و استشمام هوای تازه برای سالمندان بسیار مفید میباشد.
حس اعتنلد به نفس	احساس کنترل بر زندگی خویش در سالمندان نمود پیدا میکند

نیاز سالمندان به تعاملات اجتماعی و اجتماعپذیری در فضاهای عمومی

تعاملات اجتماعی بهعنوان جز مهم در سلامت و رفاه روانی سالمندان تلقی میشود و از طریق ارتباط مستقیم با مردم به وجود میآید. تعاملات اجتماعی در کاهش میزان مرگومیر، افزایش کیفیت زندگی، کاهش علائم افسردگی و کاهش اختلالات شناختی تأثیرگذار می باشد (تقدیسی و همکاران، 1391). از اینرو، میتوان چنین برداشت نمود که دوران سالمندی فرایندی مهم در طول زندگی هر شخصی میباشد که افراد از نظر فیزیکی و روانی شرایط یکسانی ندارند و اگر سالمندان در ردههای سنی متفاوت در محافل عمومی و جمعی حضور یابند خود آنها و مردم جامعه شاهد بهبود حال عمومی، افزایش رضایتمندی از زندگی و درنتیجه کاهش بیماریهای روانی خواهیم شد.

بهطورکلی در فضاهای عمومی میتوان با اعمال امکانات و شرایط مطلوب، تمایل افراد را به حضور در چنین فضاهایی افزایش داد که این امر موجب ارتقای تعاملات عمومی و اجتماعپذیری برای تمامی افراد به یژه برای سالمندان می باشد. در این باره می توان به دریافت پاول لاوتن(1975) اشاره نمود که ساکنین مرکز سالمندان فیلادلفیا تجمع در مکانهای فعالیت جمعی را به مکانهایی که رابطه چهرهبهچهره را امکانپذیر میسازند ترجیح می دهند (لنگ، 1391). بنابراین بنابراین آن تعداد از سالمندانی که در میان همسالان خود زندگی اجتماعی داشته و مشغول به فعالیت هایی باشند موجب افزایش سلامتی آنان شده و همچنین ایجاد مراکز خدماتی روزانه و باشگاهها و انجمنها با داشتن طراحی مناسب و امکانات لازم میتواند احساس تنهایی را در سالمندان کاهش دهد(دوبوار، 1374).

بحث و نتیجهگیری

محیط زندگی و فضاهای شهری از مهمترین بخشهای تشکیل دهندهی محیط پیرامون انسانها است. از اینرو، در فضاهای شهری توجه به سالمندان که یکی از مهمترین اقشار جامعه محسوب میشوند و فراهم آوردن امکانات و خدمات در فضاهای عمومی از ضروریات توسعه پایدار شهری میباشد. زیرا سالمندان بهعنوان یکی از اقشار آسیبپذیر جامعه باید بیشتر مورد توجه قرار گیرند و با آنکه خود بیشتر علاقه به حضور در اجتماع دارند از اینرو، براساس نیازهای سالمندان در جهت برقراری تعاملات اجتماعی باید شرایط جسمی و روانی آنها در این دوران از زندگی در نظر گرفته شود که این امر شامل برنامهریزی و طراحی دقیق فضاهای عمومی میباشد که توجه به این شرایط سبب بهبود ارتباطات اجتماعی، مشارکت و تمایل به حضور مجدد در چنین فضاهایی میشود. بنابراین تمامی موارد ذکر شده برای جلوگیری از انزوای سالمندان بسیار مطلوب بوده و تأثیر بسزایی در شکلگیری تعاملات اجتماعی و همچنین کیفیت مناسب فضاهای عمومی خواهد داشت.

در این تحقیق مبنا بر اصول حضور ایمن و شاداب سالمندان در فضاهای عمومی میباشد که باعث افزایش تعاملات اجتماعی در شهر میگردد. این مقاله در انتها یادآور میشود که بهطور کلی در فضاهای شهری باید محورهای برنامهریزی و مدیریت شهری بهسمت بهبود فضاهای سبز، مبلمان شهری و تسهیلات عمومی و... برای سالمندان حرکت کنند و شرایط مساعدتری را در برداشته باشند.

منابع

پاشا، غلامرضا، صفرزاده، سحر و مشاک، رویا، مقایسه سلامت عمومی و حمایت اجتماعی بین سالمندان ساکن خانه سالمندان و سالمندان ساکن در خانواده، فصلنامه خانواده پژوهی، سال سوم، شماره نهم، بهار 1386، 503-517.

تقدیسی، محمد حسین، دشمن گیر، پری ناز، دهداری، طاهره و دشمن گیر، لیلا، عوامل تاثیر گذار بر سبک زندگی سالم از دیدگاه سالمندان، فصلنامه سالمند، دوره هفتم، شماره 27، زمستان 1391، 48-58.

جدیدی، علی، فراهانی نیا، مرحمت، جان محمدی، سارا و حقانی، حمید، بررسی ارتباط بین سلامت معنوی و کیفیت زندگی سالمندان مقیم آسایشگاه کهریزک، نشریه پرستاری ایران، جلد 4، شماره 72، پاییز 1390، 18-56.

حسام زاده، علی، مقایسه کیفیت زندگی سالمندان مقیم خانواده با سالمندان مقیم سرای سالمندان شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی،1383، 53

دوبوار، سیمون، 1374، کهنسالی، ترجمه محمدعلی طوسی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات شباویز.

رفیع زاده، ندا، طراحی معماری مناسب برای سالمندان، نشریه صفه، دوره 13، شماره 37، پاییز و زمستان 1382، 112.

لنگ، جان، 1391، آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی فر، چاپ اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

مثنوی، عطاالدوله، بررسی علل سپردن سالمندان به آسایشگاه های سالمندی، دانشگاه علوم پزشکی و توان بخشی، 1377، 91-97.

Cooper, Clare And Francis, Carolyn(1990

). People Places: design guideline for urban open space. Van Nostrand Reinhold. USA.

Pakzad, Jahansha(2006). Urban design theory and process. Tehran: shahidi.

Taylor, Leslie And Whittington, Frank And Hollingsworth, Carole And Ball, Mary, And Neel, Armon.(2003). Assessing the effectiveness of a walking program on physical function of residents living in an assisted living facility, Journal of Community Health Nursing.20 (

1):15-26

World Health Organization. (2007). Global Age-Friendly Cities: a guide.

اَرگان معماری دنیای اطلاعات معماری

کپی با ذکر لینک مجاز است