به گزارش ارگان معماری:گنبد سلطانیه از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به شمار می‌ رود از حیث تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است به طوری که بنای این گنبد بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ دنیاست. این گنبد در شهر سلطانیه استان زنجان قرار دارد و با شماره ثبت 1188 در فهرست آثار میراث جهانی به ثبت رسیده‌ است.

بانی گنبد سلطانیه، که در میان شهر سلطانیه قرار داشته ، سلطان محمد خدابنده الجایتو بوده است. حمدالله مستوفی گفته است که این شهر را ارغون خان بنیان نهاده و الجایتو کامل کرده است. اولجایتو دو شهر دیگر به نام سلطان آباد، در دامنه کوه بیستون کردستان و دیگری در مغان بر کنار رود ارس احداث کرد. برای احداث بنا سلطانیه، معماران و هنرمندان بسیاری از نقاط مختلف کشور به این محل خوانده شدند.

بعضی ها می گویند، الجایتو این بنا را ساخت تا اجساد ائمه اطهار را به اینجا منتقل کند. ثبوتی در این باره می نویسد که با توجه به وجود قلعه ای که گنبد سلطانیه در آن است، این بنا نمی توانسته کارکرد زیارتی داشته باشد. او می افزاید که آرامگاه های سلطنتی، نظیر گنبد سلطانیه معروف به "ابواب البر" از عناصر مهم شهری دوره ایلخانان بوده و در همدان و تبریز نیز وجود داشته است.

مورخان و سیاحان بسیاری از شهر سلطانیه دیدن کرده و عظمت و زیبایی گنبد سلطانیه را ستوده اند. پیترو دلا واله در ابتدای قرن هفدهم میلادی، برابر با نیمه اول قرن یازدهم هجری قمری، از این بنا دیدن کرده و به وجود مزار الجایتو در تربت خانه اشاره کرده و نوشته است که مزار، با پارچه زربفت و ابریشمی پوشیده بوده است.

گفته می‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده‌ است.این گنبد صد سال بعد از سلطانیه ساخته شد. بنای این گنبد بعد از گنبدهای سانتامارینا و ایاصوفیه سومین گنبد بزرگ آجری دنیاست. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است. شهر سلطانیه  مانند دیگر شهرهای اسلامی، دو بخش اصلی، کهن دژ (ارگ) و شارستان، داشته و گنبد سلطانیه از بناهای کهن دژ بوده است.

این بنا در حدود 48 متر ارتفاع دارد و دهانه گنبد آن نزدیک به 25 متر است و بزرگ ترین گنبد در میان آثار باقی مانده از معماری تاریخی ایران است. گنبدخانه این بنا در داخل قاعده ای هشت ضلعی دارد و غرفه های وسیعی در اضلاع هشتگانه آن احداث شده است. این غرفه ها در طبقه بالا به یکدیگر مرتبط شده و رواقی را تشکیل داده اند که دور تا دور گنبدخانه گشته است. در طبقه بالاتر، رواق دیگری به خارج بنا رو کرده و گرداگرد زیر گنبد را پیموده است.

تالاری مستطیل شکل، به نام "تربت خانه"، در ضلع جنوبی گنبدخانه و دو بخش مثلث شکل، در دو گوشه شمال شرقی و شمال غربی، شکل خارجی بنا را در قسمت پایین از صورت هشت وجهی خارج کرده اند. در قسمت بالای بنا، حجمی هشت وجهی وجود دارد که مناره های کوچکی در هشت گوشه آن قرار دارد.

گنبد سلطانیه دو پوش دارد که در حدود 60 سانتی متر با یکدیگر فاصله دارند و در فضای میان آنها پشت بندهای محکمی تعبیه شده است. احداث چنین بنایی در مدت ده سال عظمت معماری و نبوغ معماران آن زمان را ثابت می کند.

سطوح داخلی گنبدخانه سه لایه تزیین دارد. قدیمی ترین لایه از سفال و کاشی و بسیار زیبا و با ارزش است. این لایه از خط شروع گنبد به بالا ادامه نیافته است. این تزیینات در دهانه های فرعی شامل طرحهایی از نام امام علی (ع) و از جنس کاشی آبی رنگ در زمینه آجری است. در دهانه های اصلی، تزیینات مفصل تری، شامل طرحهای هندسی از آجرتراش و باریکه های کاشی آبی تیره و روشن و سفال، وجود دارد.

لایه دوم تزیینات حاکی از تغییر شکل داخلی فضاها، مثل سقف غرفه ها و زوایای گوشه جرزهاست. این تزیینات شامل ازاره ای از کاشی های شش گوش آبی رنگ به بلندی چهار متر است و در شانزده گوشه گنبدخانه، نیم ستونهای پوشیده از کاشی سفید و آبی قرار دارد. بر بالای این ازاره، حاشیه ای از کاشی مستطیل شکل و پس از آن، لایه ای گچی دیوار را پوشانده است. همه کتیبه های داخل گنبد و کتیبه های عمودی غرفه ها و کتیبه های پاطاق گنبد و ترنجهای تزیینی بخش میانی گنبد از جمله تزیینات لایه دوم است.

لایه سوم به نظر سن پائولوزی، متعلق به دوره ای دیگر، احتمالا صفویان است، ولی ثبوتی گفته است که این لایه نیز هم زمان با لایه دوم و نتیجه اصلاح یا اجرای طرح است؛ به طوری که پس از گچ اندود، مجددا تزیینات ایجاد شده است.

عده ای تربت خانه را بنایی الحاقی دانسته و دلیل آن را وجود پنجره های جنوب گنبدخانه ذکر کرده اند که دیوار و گنبد تربت خانه قسمتی از آن را پوشانده است. ولی سن پائولوزی می گوید: هرچند در بعضی از نقاط بین تربت خانه و گنبدخانه قفل و بست لازم وجود ندارد، در دیگر نقاط این اتصالات دیده می شود. تربت خانه شکلی ذوزنقه ای دارد و این شکل در دیوارچینی این قسمت پیش بینی شده که دلیل بر احداث یکجا و هم زمان دو بناست.

درون تربت خانه به کاشیهای مطلای بسیار زیبا مزین بوده که امروزه در موزه ایران باستان نگهداری می شود. در جنوب تربت خانه، محراب نفیس و زیبایی قرار دارد که متاسفانه تزیینات آن از میان رفته است. همچنین وجود بقایای ساختمانی دیگر در اطراف گنبدخانه نشان می دهد که گنبد سلطانیه منحصر به بنای امروزی نبوده است.

نتایج تحقیقات از چهار ایوانی بودن حیاطی در ضلع شرقی گنبدخانه حکایت می کند و اینکه در دو طرف هر ایوان، مجموعه شش طاق نما بوده است. در جبهه جنوبی این حیاط، قبل از احداث گنبد سلطانیه، ارگ گورستان سلطنتی بوده است. کشف سردابه در زیر تربت خانه نیز موید است است که گورستان به صورت سردابه بوده است. سردابه تربت خانه محل اصلی قبور شاهی و شامل سه فضای کوچک و بزرگ مستطیل شکل است که فضای اصلی با جرزهای قطور سه قسمت شده است.

شهر سلطانیه پس از مرگ اولجایتو و جانشینش، سلطان ابوسعید، رونق گذشته خود را از دست داد. در حملات تیمور گورکانی در سال 786 بسیاری از ابنیه شهر نابود شد. و در طی چندین جنگ بعد از این هم، شهر سلطانیه آسیبهای زیادی دید ولی با این همه، شهر همچنان به حیات خود ادامه داد و بنا بر سفرنامه سانسون، در دوره صفویان این شهر ییلاق پادشاهان این سلسله بوده است.

پس از آن در زمان قاجاریان، فتحعلی شاه قصر تابستانی خود را در این محل احداث کرد و به فکر تجدید این شهر با نام سلطان آباد افتاد که این تصمیم هرگز عملی نشد. امروزه می توان مجموعه ذی قیمتی از چندین روش تزیینی دوره ایلخانیان را در این بنا یکجا و در کنار هم مشاهده کرد. تزیینات سقف غرفه های رواق بیرونی از زیباترین بخشهای این تزیینات است که به صورت بیست و چهار طرح متفاوت گچ بری و به رنگهای مختلفی نقاشی شده است.

بنا بر روایات مورخان، پیش از احداث شهر سلطانیه در این محل، شهری به نام "شرویاز" وجود داشته و طوایفی از مغول نیز در حوالی آن ساکن بوده اند.