خاك رس  ، نسبت به كاني ذاتي خود ، به گروه كائولين ALO2, 2SO2,2H2O  و  و هالوزيتها  al2o ,2SO2,4h2o  ومونت مورفوفيت تشكيل شده است . كاشيها ، بهترين مصالح موافق از نوع سراميك مي باشند كه هم ارزان و هستند و هم استحكام و ظرافت و زيبايي آنها ذخيره كننده است . كاشي ، داراي انواع مختلف ساده ، براي سينه ديوار و انحنا دار براي شروع و انتهاي نبشها ونوع مخصوص قرنيز كه كاشي را با حالت زيبايي ، به سراميك يا موزائيك و سنگ كف مي رساند، مي باشد . 

ارگان معماری می نویسد: کاشيها به صورت رنگارنگ و نقاشيها و صور مشبك و برجسته و يا يك طرح يا در كل به صورت تابلو و نوشته  و غيره ساخته مي شوند . كاشي در كارخانجات كاشي سازي ، با لعاب و رويه زدن و پختن در  جا ، با استحكام و اندازه هاي مختلف ساخته مي شود . لعابها معمولا از كائولين ، كوارتز ، فلدسپاتها و با اضافه كردن گچ و اكسيد آهن گرفته مي شود كه براي لوله هاي فاضلاب و غيره مصرف و در مورد رنگها از اكسيدهاي فلزات استفاده مي  شود . 

اين مجموعه ها به صورت پودر آهن شده وبا دستگاه روي كاشي كشيده مي شود و در كارخانه خشك و پخته مي شوند و اين عمل كاشي را ضد آب مي كند .براي ممكن ساختن چسبندگي كاشي  با ملات ، آن را  5/1  تا  2  ميليمتر برجسته مي سازند . كاشي با ابعاد  10*10  الي  40*40  براي ديوارهاست . از جمله ساير موارد ، نمي توان  به مواردي 

نظير كاربردهاي بهداشتي مثل وان و روشويي و موارد ديگر كه پس از لعاب دادن ، بر روي آنهاكارهاي اضافه ، انجام مي گيرد و به صورت سبك و تميز در مي آيند ، اشاره كرد . 

كاشيهاي ديواري حداقل  6  ميليمتر و حداكثر  10  ميليمتر ضخامت دارند تا انقباض نداشته باشند كاشيها را  100  درجه گرما داده و فورا داخل آب  20-18  درجه قرار مي دهند ، در اين  قسمت احتمال ترك برداشتن آزمايش مي شود  كاشيها در دماي  1250- 1200  درجه پخته شده و سپس از دادن لعاب ، آنها را دوباره  260  – 1100  درجه حرارت مي دهند . كاشيها طبق بند  7-4-2  – آيين نامه سازمان برنامه ، از لحاظ نداشتن نقص ، درجه يك و با داشتن چند خال  2/1  ميليمتر در رويه ولبه درجه  2  واگر اين اشكالات  3-2  ميليمتر  باشد درجه  3  خوانده مي شوند . 

1)كائولن كه از معدن تبريز تأمين مي گردد. 

2)فلدسپات كه خود بر دو نوع طالعي و فولادي است كه هر كدام از معادن اردكان تأمين مي گردد. 

3)سيليس كه از معدن ميبدتهيه مي گردد .

4)بالكني كه از معدن ها ماند اردكان تهيه مي شود. 

5)خاك پيرونديت كه از معدن يزد تهيه مي شود. 

6)خاك هاي اليتي كه  معادن زردكوه يزد تهيه مي شود. 

 قبل از تركيب  اين مواد با يكديگر هر يك از مواد توسط دستگاه سنگ شكن خردشده  تا ذرات بزرگتري كه در ميان آنها وجود دارد به ذرات ريزتر تبديل  گردد كه در زير عكسهايي از اين مرحله را مشاهده مي كنيد. 

با توجه به موارد فوق الذكر و اهميت دسترسي به معادن  تأمين كننده مواد اوليه ، اين موضــوع باعث شده كه كارخانجات توليــد كاشي زيادي منطقه صنعتي ميبد به وجود آيد به طــوري كه در منطقه صنعتي ميبد بيش از دهها كارخـانه توليــدي كاشي تـأسيس گرديده است. 

مخلوط كردن مواد در منبع بالميل:

منبع بالميل يك منبع با بدنه فولادي بوده كه پوشش داخلي آن از موادي چون لاستيك و يا آجر لانيري جهت جلوگيري از خورده شدن سطح داخلي منبع توسط گلوله هاي سراميكي و آبرفتي است، كه ظرفيت اين منبع 30000 ليتر مي باشد.

1)45% گلوله هاي سراميكي و آبرفتي

2)38% آب

3)7% خاك و مواد اوليه

به منظور تشخيص زمان مخلوط شدن مواد در منبع بالميل پس از طي مدت زمان اوليه چرخش، مواد داخل دستگاه توسط قسمت آزمايشگاه و قسمت كنترل كيفي مورد آزمايش قرار گرفته مي شوند.

تشخيص كيفيت آن بدين صورت است كه 100 گرم از مواد را برداشته و بر روي الك 30 ، الك كرده و سپس وزن مواد باقي مانده بر روي الك را اندازه گيري كرده، چنانچه اين وزن معادل 6 تا 7 گرم باشد چرخش و مخلوط كردن مواد كافي بوده و چنانچه اين وزن بيش از اين باشد چرخش دستگاه ادامه پيدا كرده تا وزن مواد به حالت استاندارد برسد.

پخت اوليه توسط دستگاه اسپري دراير:

مواد داخل منبع بالميل توسط لوله هاي زير زميني به حوضچه هاي بالميل برده شده و سپس توسط پمپ كشيده شده و از الك 60 مش، گذرانده مي شوند و بعد از اين مرحله وارد حوضچه اسپري دراير و سپس دستگاه اسپري دراير مي شود.

كار اصلي اين دستگاه حرارت دادن  مواد  مرحله قبل بوده و رساندن رطوبت مواد به 6% مي باشد. 

-قسمت كنترل اين دستگاه داراي سه نمايشگر دمايي بوده كه  در هر نمايشگر رديف بالايي آن دماي درحال حاضر هر قسمت را نشان مي دهد و رديف پايين آن نشان دهنده حداكثر توان حرارتي دستگاه براي هر قسمت است. 

همان طور كه در شكل ديده مي شود قسمت اول نشان دهنده دماي مشعل اسيري درايراست و قسمت دوم نشان دهنده دماي محوطه اسپري دراير و قسمت سوم نشان  دهنده دماي  خروجي مي باشد. 

خاك خروجي از حوضچه اسپري دراير توسط پمپ هاي مخصوص به بالاي كوره اسپري دراير رفته و در آنجا اين خاك توسط 6 نازل در منبع پخش مي شود كه اين نازلها خاك را به شكل فواره اي به بالاي كوره پخش مي كنند. 

دماهاي اضافي داخل كوره اسپري دراير توسط قسمت خروجي از كوره خارج شده كه همراه با خروج دماي اضافي مقداري از خاك درون كوره نيز  خارج مي شود كه به منظور جلوگيري از اين امر از فيلترهاي خاك معروف به سيليكن كه درشكل ديده مي شود استفاده مي شود. 

-خاك حاصل از قسمت سيلكن داراي كيفيت خوبي نمي باشد زيرا اين مواد دانه بندي لازم را ندارند و اين امر باعث مي شود تا خاك در موقع پرس ، هوا دار شده و ترك مي خورد.

 

در آخر اين خاك مجدداً به قسمت مواد اوليه باز گردانده مي شود ولي در بعضي ازاين كارخانه ها به دليل صرفه اقتصادي  اين خاك همراه با ديگر خاكها به قسمت پرس فرستاده و مورد استفاده قرار مي گيرد.

-لازم به ذكر است كه در كشورهاي پيشرفته اي  همچون ايتاليا و اسپانيا مراحل آماده سازي خاك جهت توليد كاشي  توسط كارخانه هاي ديگر انجام مي گيرد. 

-خاك حاصل از دستگاه اسپري دراير توسط دستگاه الواتر ( دستگاهي كه خاك را به شكل پيمانه اي به بالاي سيلوي خاك مي برد) وارد سيلوي خاك مي شود.

-ظرفيت هر سيلوي خاك  50 تن مي باشد كه در اين كارخانه از  4 سيلوي خاك در خط توليد خود استفاده مي كنند. 

-جهت انتخاب خاك ازسيلوها قسمت كنترل به نحوي عمل مي كند كه ميانگين رطوبت خاك به  6% برسد.

قالب بندي و پرس كاشي :

در اين مرحله خاك توسط نوار نقاله  از سيلوها وارد قيف پرس مي شود و پس از گذشتن از الك ريز وارد قالب مي شود. ضخامت لايه  خاك در قالب پرس  2 سانتي متر مي باشد ولي بعد از پرس اين ضخامت به 9 ميليمتر مي رسد. مقدار نيرويي كه دستگاه پرس بر قالب  وارد مي كند بين 200 تا 220 Kg/pas مي باشد كه مقدار آن توسط قسمت آزمايشگاه معين مي گردد. 

-در هر مرحله پرس اين دستگاه دو قالب پرس  مي شود و سرعت آن به 11 جفت قالب كاشي در هر دقيقه مي رسد. 

پخت ثانويه كاشي :

كاشي هايي كه از دستگاه پرس بيرون  آمده توسط غلتكهاي متصل به دستگاه پرس وارد دستگاه خشك كن يا دراير مي شود.

كاشي ها در حدود يك ساعت و نيم  30:1 در داخل خشك كن قرار مي گيرند . دماي خشك كن را قسمت كنترل كيفيت مشخص مي كند ولي بازه دمايي آن بين 85 تا 120 سانتيگراد مي باشد كه اين  دما بستگي به نوع خاك و لعاب كاشي دارد.

-كاشي خارج شده از قسمت خشك كن كه در شكل  زير مشاهده مي كنيد رابيسكويت گويند. 

در برخي از موارد بيسكويت هاي خارج شده  از خشك كن دو پوسته ميشوند،‌مانند شكل زير كه اصطلاحاً هوادار شده اند. كه هوا دار شدن كاشي به دو دليل است :

1)مرغوب نبودن خاك خارج شده از قسمت فيلتر هوا (سيلكن) 

2)هوادار بودن خاك در قسمت پرس

اين بيسكويتهاي هوادار توسط اپراتور دستگاه از ساير بيسكويتها  جداشده و به قسمت مواد اوليه بازگردانده مي شود.

لعاب زني بروي كاشي 

بيسكويتهاي جداسازي شده ، توسط نوار نقاله وارد خط لعاب مي شود. 

قبل از  پاشش لعاب بر روي كاشي ،‌كارهاي ديگري نيز بر روي آن انجام مي گيرد كه عبارتند از :

1)جارو شدن سطح روي بيسكويت توسط ماشين 

2)بادگرفتن بر روي كاشي 

3)پاشيدن مقداري آب بر روي  بيسكويت به منظور كاهش دماي آن 

 بعد از انجام مراحل فوق دو مرحله لعاب زني روي كاشي داريم :

-وزن اعمال  شده بر روي كاشي هاي ديگر و با ابعاد ديگر با ايجاد تناسب بين ابعاد آن كاشي با كاشي  20*20  معين ميشود.

 در اين مرحله ،‌لعاب همراه با رنگ چاپي بر روي كاشي زده مي شود . بدين صورت  در كه مرحله چاپ  لعاب ثانويه همراه با رنگ توسط شابلونهاي چاپ بر روي كاشي زده مي شود. 

1)كابين جت كه در آن لعاب به وسيله نازل به بيسكويت اضافه مي شود.

2)كابين ديسكي كه در آن لعاب به صورت چرخشي به بيسكويت اضافه مي شود. 

3)نوع بل كه براي اضافه كردن لعاب  به  كاشي هاي ديواري مورد استفاده قرار مي گيرد.

در قسمت لعاب سازي از بالميل هايي  با ظرفيت  3000 تا 10000 ليتر استفاده مي شود كه در اين مخازن   بالمين فقط  از گلوله هاي سراميكي استفاده مي شود و از گلوله هاي آبرفتي استفاده نمي شود. 

در صنعت كاشي سازي بسته به نوع استفاده و كاشي از چهار نوع لعاب استفاده مي شود : 

1- لعاب اپك  2- لعاب مات 3- لعاب ترانس 4- لعاب لومستر 

مواد تشكيل دهنده لعاب كاشي عبارتند از :

-در  مرحله لعاب زني كاشي ها ممكن است دچار عيوب و اشكالاتي بشوند كه اين معايب كاشي را در اصطلاح پين هول  گوييم و اين معايب را مي توان از طريق روشهاي زير كاهش داد:

2)كم كردن فاصله زماني بين مرحله لعاب اينگوب ولعاب كاشي كه نبايد بيش از 8 ثانيه طول بكشد.

اَرگان معماری  دنیای اطلاعات معماری 

چاپ بر  روي كاشي :

چنانچه كاشيها بسته به نوع آنها نياز به آن داشته باشند كه بر روي آنها چاپ شود،‌كاشي بعد از مرحله لعاب وارد دستگاه فيكس تير مي شود  و توسط دستگاه چسبي به نام گرافيست بر روي لعاب  كاشي قرار مي گيرد كه اين چسب به منظور جلوگيري از چسبيدن شابلون چاپ بر روي كاشي مي باشد.

نكته قابل توجه آن است كه جنس اين شابلونها از نوعي پارچه ي مخصوص مي باشد. 

براي چاپ بر روي  كاشي ها دو نوع دستگاه وجود دارد:

1)دستگاه چاپ سيلك ،‌ كه در اين دستگاه شابلون پس از 1 روز استفاده بايد عوض شود. 

چند ماه استفاده كرد. 

كه در اين كارخانه به دليل متنوع بودن طرحهاي چاپ و همچنين صرفه اقتصادي آن (گران بودن دستگاههاي چاپ روتر كالد) از دستگاه چاپ سيلك استفاده مي شود.

پخت نهايي كاشي :

بعد از مرحله چاپ به منظور جلوگيري از چسبيدن سطح زير كاشي به رولر كوره ، از لعابي به نام اينگوب ديرگداز كه فرمول آن بيشتر شامل منيزيت است ،‌استفاده  مي شود. 

اين واگنهاي ذخيره كاشي توسط ريلهاي كلاغي كه در كف كارخانه  كار گذاشته شده به سمت ورودي كوره ها آورده مي شوند. كاشيها مجدداً توسط دستگاه رولرماتيك تخليه شده و به ابتداي ورودي كوره آورده مي شوند. 

مشخصات فني اين  كوره كه داراي  طولي به اندازه ي 86 متر و عرض آن  5/2 متر است و داراي  120 مشعل  بودكه  60 مشعل آن در بالاي كوره و  60 مشعل ديگر آن در زير كوره قرار گرفته است. 

زمان پخت كاشي در اين كوره بين 50 تا 60 دقيقه مي باشد و دماي كوره در حدود 1150 تا 1200 درجه سانتيگراد مي باشد، كه چنانچه دماي داده شده به كاشي زياد باشد كاشي به شكل مورب شكسته مي شود. 

پس از اتمام پخت كاشي  هاي خارج شده از كوره از زير جك   كوچكي عبور مي كند كه چنانچه كاشيها هوادار باشند،  يعني ضخامت آنها بيش از حد معمول باشد اين جك كاشيها را شكسته و آنها را از خط توليد خارج مي كند.

درجه بندي كاشي :

-درجه بندي كاشي توسط اپراتور انجام مي شود و اين عمل بدين صورت است كه اپراتور سطح كاشي را ديده چنانچه سطح آن يكدست باشد و هيچ گونه شكستگي در گوشه ها ونيز شكل  ظاهري آن سالم باشد آن كاشي را به عنوان كاشي درجه يك در نظر مي گيرند. و بعد از آن بر اساس شكل ظاهري  وخرابي هاي ديگر كاشي آنها را به درجه 2 و 3 و4 و در بعضي موارد 5 تقسيم بندي مي كنند كه امروزه در هيچ كارخانه اي كاشي از نوع درجه 5 بسته بندي نمي شود.

 كاردرجه بندي  كاشيها بدين صورت است كه ؛ با گذاشتن نوعي خط بر روي كاشي كه اين خطوط روغني مي باشند و محل قراردادن آن بر روي كاشي كه تعمين كننده نوع و درجه آن است انجام ميشود ،‌دركاشيهاي نوع درجه يك هيچ خطي بر روي كاشي گذاشته نمي شود. 

بسته بندي كاشي :

كاشي هايي كه در مرحله قبل درجه بندي شدند،‌ وارد دستگاهي شده كه اين دستگاه بسته به محل قرار گيري خطوط، كاشيها را از يكديگر تفكيك كرده  و آنها را دسته بندي مي كند  به طوري كه در هر دسته 10 كاشي قرارمي گيرد،‌كاشيهاي دسته بندي شده وارد دستگاه بسته بندي شده واين دستگاه پوششي از مقوا و پلاستيك  را براي حفاظت از كاشي بر روي آن مي كشد. 

كاشيهاي بسته بندي شده توسط اپراتورهايي از هم جدا شده و آماده براي حمل به انبار مي شود. 

پس  از توضيح مراحل كلي توليد كاشي، به توضيح انواع كاشيها و تفاوتهايي كه با هم دارند مي پردازيم:

  براي ساخت اين نوع كاشيها از كاشيهاي سفيدي كه از  كوره پخت سوم خارج شده استفاده مي كنند و بدين صورت كه دوباره به آنها طرح داده و آنها راپخت مي كنند. 

اين كاشيها كه بيشتر جنبه تزئيني دارند،  داراي عرض بسيار كم ولي طولي هم اندازه ي ديگر كاشيهاي مي باشد. 

-لعاب كاشي هاي ديوار شيشه اي تر است و نيز دماي  پخت آنها بيشتر است. 

-درصد جذب آب براي كاشيهاي ديوار به نسبت كاشيهاي كف بيشتر است . به طوري كه جذب آب براي كاشيهاي ديوار 10 –20% است و براي كاشيهاي كف 6% است. 

-فرق بين  كاشيهاي گرانيتي وكاشيهاي معمولي:

 درتوليد كاشيهاي گرانيتي  در قسمت دستگاه پرس خاك، فشار دستگاه پرس بيشتر بوده و نيز به جاي آنكه روي  كاشي ها لعاب بزنند آنها را مي سابند كه با اين كار  به جاي چاپ بر روي كاشي  رنگدانه هايي كه در خود كاشي وجود دارد و جزء خاك آن است به عنوان طرح كاشي قرار مي گيرد. 

قسمت كنترل كيفي در كارخانه :

اين قسمت از كارخانه كه وظيفه كنترل كاشي ها ،‌مواد اوليه ، لعاب ها و ساير قسمتهاي كارخانه را بر عهده دارد روزانه تمام موارد فوق  را كنترل كرده تا از سالم بودن كاشي ها اطمينان حاصل كند و بتواند  محصولات كارخانه  را در حد مطلوب قرار دهد  و كيفيت توليد را افزايش دهد. 

از جمله تستهايي كه بر روي كاشي انجام مي دهند  تا كيفيت آن را تحت كنترل قرار بدهند عبارتند از :

1)اندازه گيري ابعاد دقيق كاشي ومطابقت آن با نمونه 

2)مطابقت رنگ كاشي با نمونه 

3)تست سايش بر روي كاشي 

4)تست قوس محدب مقدماتي 

5)تست  رنگ پذيري 

6)تست لكه پذيري 

7)تست شوك حرارتي 

قسمت آزمايشگاه در كارخانه :

دراين قسمت از كارخانه با انجام آزمايشات گوناگون سعي در توليدكاشيهايي با كيفيت بهتر چه از لحاظ جنس و  مقاومت آن و چه از لحاظ رنگ و طرح آن و چه از لحاظ نوع لعاب و مرغوبيت آن مي كنند. 

توليد شابلونها با طرحهاي جديد نيز در آزمايشگاه صورت مي گيرد.

.هنگام شروع نصب كاشي به اين صورت اقدام مي گردد ابتدا خميري از خاك رس تهيه و آن را مي ورزند اين خمير در ظرفي نزديك دست استاد كار آماده مي ماند سپس با گچ يا سيمان يا ماسه يا خاك رس كوبيده شده زير رگه اول كاشي در يك ضلع كنار ديوار شمشه كاملا تراز به وجود مي آورد تا امكان چيدن رگه اول كاشي به وجود آيد. 

دو عدد كاشي دو سر ضلع مو قتا با فاصله حداقل 1 سانتيمتر از ديوار قرار مي دهند سپس ريسماني نازك به بالاي آن متصل نموده جلوي كاشي ها را از گل ورزيده شده موقتا بست مي زنند بعد شمشه فلزي بسيار صاف جلوي كاشي در حال نصب قرار مي دهند و بقيه كاشي ها را پشت شمشه چيده بعد با ريسمان كنترل مي نمايند، 

جلوي بند ها را از گل ورزيده شده كروم موقت گذارده سپس دوغاب سيمان رابه صورت رقيق محلول شده از ماسه پاك و سيمان معمولي آماده با ملاقه به آهستگي پشت كاشي ها را پر مي كند تمام اضلاع را در رگ اول دور مي گردانندتا امكان كنترل تمام زاويه ها وضلع ها ،گوشه ها و نبشه ها به عمل آيدكه چنان چه كنار ضلعي تكه هاي غير استاندارد احتياج شود كاشي هاي رگه اول را جا بجا نموده و تكه ها به كنار منتقل شود و دوغاب ريزي پشت انجام گيرد پس از كنترل اضلاع هر بنا رگه هاي ديگر را از اول شروع و انقدر تكرار مي شود تا كاشيكاري در حد مطلوب به اتمام برسد پس از خودگيري كامل ملات كاشي ها دوغابي از رنگ كاشي با سيمان سفيد ورنگ مشابه تهيه نموده و با پارچه يا گوني به لاي بند ها ماليده و بعد از خشك شدن سطح كاشي ها را كاملا نظافت مي نمايند ، در اين هنگام نصب كاشي هاي ديواري خاتمه يافته و آماده فرش سراميك كف مي شود. 

انواع کاشی 

کاشی هایی که با طرح و نقش های مختلف با اشکال چند ضلعی های هندسی که پهلوی یکدیگر قرار گرفته وتشکیل نقشهای کلی را می دهند به نام گره کشی معروف

هستند

عبارت است ار قطعه های بریده شده ی کاشی از روی نقوش مختلف ورنگهای متفاوت ،تراشیده و پهلوی یکدیگر به شکل قطعه های بزرگ در آمده روی کار نصب می شوند. این نقوش گاهی از شکل های گره کشی و گاهی از نقش های مختلف مانند گل و بته سازی وغیره هستند که به نام  اسلیمی وختایی و نقوش دیگر مشهور شده اند.

3.کاشی هفت رنگ: که شهرت زیادی دارند،به شکل چهارگوش ساخته می شوند و اندازهی تقریبی آنها 15در15 cm یا بیشتراست.در این شیوه کاشی را پس از پخت اول و ترسیم نقش روی آن دوباره در کوره حرارت می دهند،و پس از خارج شدن از کوره ،کاشی ها رادر محل ،نصب می کنند.

نقوش معقلی که ازمصالحی مانند آجر و کاشی(جداگانه و در هم)ساخته می شود وترسیم آن معمولا در جدول های ساده انجام پذیر است

قبل از لعاب دادن قسمت های کاشی جدا شده و پس از لعاب کنار یکدیگر قرار می گیرند.  قطعات به شکل های هندسی برش می خورند ( مسجد جامع یزد)

کاشی هایی که بصورت ریز گونه در میان خشت ها و آجرها قرار می گیرند. (خواجه اتابک کرمان )

قطهات بزرگتر کاشی که در میان خشتها و آجرها کار می شوند. 

قطعات بریده بریده کاشی که با رنگ های مختلف و با سطوح منحنی بریده می شوند. هر قطعه یک رنگ خاص دارد.

بیسکویت خام کاشی را مُهر می زنند و سپس آنرا می پزند.

کاشی های کشیده طولی که بصورت خطی می باشند. این کاشی در حاشیه اغلب کاشی کاری ها موجود است.

کاشی پیچیده ( مارپیچ ) حمیل می باشد ( ستونهای پیچ در پیچ داخل مقبره شیخ لطف اله اصفهان )

روی بیسکویت خام کاشی یک رنگ سفید کشیده شده و سپس طرح کشیده شده بصورت رنگارنگ کشیده شده و سپس پخته می شود. (همانند کاشی های امروزی)

 

از رنگ طلایی بیشتر در آن استفاده میشده است و در دوران عباسیان رواج داشته است.

نقش روی بیسکویت خام کشیده می شده است و پس از پختن در کوره برخی از قسمت ها با ابزار لعاب آنها برداشته می شده است.

پخت انواع كاشي 

كاشي يكي از عناصر تزئيني بناهاست كه از قرنها پيش در بنا بكار ميرفته است و حتي آجرهاي زيبا با لعاب فيروزه‌اي درشوش را كه اكنون در موزه لوور پاريس نگهداري مي شود ميتوان مثال اورد. 

بعد از شروع اسلام، بناها ، بدون تزئينات كاشي، گچبري يا نقاشي ساخته و مورد استفاده قرار گرفت. در عصر سلجوقيان كاشي را ميتوان به صورت معدود در بنا ديد. از آن پس روز بروز بر زيبائي و تنوع آن و زئينات ديگر افزوده شد. يكي از هنرهاي كه در مورد كاشي بكار ميرود معرق كاري است كه هنري ظريف، پركار، زيبا، كه دردوران تيموري به اوج خود رسيد و با شروع سلسله صفويه و بكار بردن كاشي هفت رنگي اندك اندك به علت صرف وقت فراوان و دقت زياد براي تهيه آن كمتر در بناها بكار رفت. 

كاشي از لحاظ مواد تشكيل دهنده آن دو نو است: 

الف : كاشي گلي : ازكاشي گلي جت تهيه كاشي فهت رنگيب و زير رنگي استفاده ميشود مواد تشكيل دهنده كاشي گلي، از خاك لاي است كه از رسوبات رودخانه بدست آوررده جمع آوري و به محل خت زدن حمل مي كنند و سپس با مخلوط مقداري گل سرشوري ( بخاطر چسبندگي بيشتر) ورز داده و آماده مي سازند. علت استفاهد از خاك لاي به خاطر تيشه خوري بيشتر است ،‌باين معني كه اين گل پس از پخت در كوره بر عكس گل رس به صورت خشك و شكننده درنمي آيد و هنگام تيبشه كاري آن به جهت استفاهد در نما يا در سطوح ديگر نمي شكند و لبه آن نمي پرد. 

از كاشي گلي همانطوركه گفته شد براي تهيه كاشي هفت رنگي هم استفاهد ميشودو آن به اين خاطر است كه اگر بجاي كاشي گلي از كاشي مجسمي استفاهدكنند،‌چون باري پخت كاشيهفت رنگي مجبورند ه مرتبه،‌به جهت مراحل مختلف پخت، آن را بكوره ببرند كاشي جسمي به صورت جوش درآمده و از حالت طبيعي خود خارج شده و بكار نميايد ولي در مورد كاشي گلي اين چنين نيست و هر قدر كاشي بكوره برود محكم تر و مقاومتر ميشود پس از گرفتن مواد اضافي گل و لاي سرشوري با اضافه نمودن آب،‌گل آماده ميشود و در قالب هايي به ابعاد مورد نظر پر مينمايند و در محل مورد نظر وارونه مي كنند تا خشك شود و پس از گذشت يكي دو روز زماني كه خشتها هنوز كاملا خشمك نشده و به اصطلاح كاشي پزها دو نم ( نه خشك و نه تر9 است با استفاده از وسيله‌اي چوبي بنام قالب و اكوب مي كنند اين قالب عبارتست از چوبي مربع شكل با طول و عرض كاشي‌هاي مورد نظر و با قطر 4 سانتي متر و داراي دستكي كه آن را بر روي خشتهاي دو نم قرار داده و با زدن پتكي بر روي ذدستك آن در حقيقت سطح خشك را صاف نموده و اگر احتمالا اطراف خشت ناصافي و يا اضافي داشته باشد به وسيله كاردك مخصوصي ، از خشت جدا ميسازند، بر روي دستك قالب و اكوب لاستيكي قرار ميدهند تاهنگام استفاده از آن و موقع ضربه زدن باعث شكستن دستك و قالب و اكوب نشود.

پس از واكوب نمودن و خشك شدن خشتها، وقت عمل لعاب دادن بر روي كاشي‌ها فرار ميرسد، ابتدا ميبايست كاشي گلي را به اصطلاح خوم پز ( خام پز) نمايند يعني قرمز رنگ ( نه 

كاملا پخته و نه خام) باين دليل كه اگر بخواهند كاشي را كه خوم پز نشده است لعاب دهند بعلت خشك بودن سطح كاشي گلي، لعاب داده شود فوراً خشك شده و جذب كاشي ميشود.

 دليل ديگر خو پز كرذدن اين است كه چون حرارتي را كه براي پخت آجر در كوره ميدهند بيشتر از حرارت مورد احتياج پخت لعاب روي آن است ، لذا در صورت عدم خوم پز كردن لعاب روي آن به صورت جوش درآمده و از حيز انتفاع ميشود. 

از كاشي جسمي براي ساختن كاشي نره و كاشي معرق استفاده ميشود مواد تشكيل دهنده كاشي جسمي عبارتست از :

1 – آبگينه ( شيشه) 

2 – سنگ سيليس يا سنگ چخماق كه از معدن آورده شده است( بخاطر استحكام بيشتر) 

3 – گل سرشوري يا گل جوراب، جهت چسبندگي بيشتر. كه حتماً ميبايست مقدار و درصد آنها متناسب باشد، و بديهي است كه با كم زياد نمودن يكي از موا تشكيل دهنده آن،‌كاشي مناسب بدست نخواهد آمد. براي مثال اگر مواد شيشه‌اي آن را زياد نمايند، جنس كاشي محكم شده ولي در عوض در تهيه كاشي معرق مورد استفاده نخواهد بود،‌زيرا بآساني قابل سايش نميباشتد و يا اگر سنگ سيليس آن را زياد نمايد، كاشي پخته شده به صورت بسيار ترد و شكننده درآمده و استحكام نخواهد داشت پس كاشي پزي سعي مي كند ،‌درصد مواد آن را وطري تعيين نمايد كه كاشي مناسبي بعد از پخت بدست آيد و در عين محكمي قابل ستايش باشد

ابتدا مي آيند سنگ سيليس يا سنگ چخماقف و شيشه را به تناسب مخلوط نموده، و آسيا مي كنند مواد سيا شده را در داخل بشكه‌اي جمع آوري مينمايند و پس از اتمام كار،‌مواد بدسيت آمده را در محلي ميريزند تا خشك شود، و پس از خشك شدن ميكوبند و به صورت پودر درآورده و سپس الك مي كنند،‌از طرفي گل سرشوري را قبلاً درداخل ظرف پر از آب ريخته تا در آن حل شود و پس از گذراندن از صافي با مواد كاشي جسمي مخلوط مينمايند. 

عمل ريختن آب را در داخل خاك كاشي جسمي و مخلوط نمودن آن را در اصطلاح آبخوره ميگويند. پس از لگد مالي ورز دادن گل، يك نفر آن را در قالبهاي چوبي كه براي تهيه هر كاشي قبلا تهيه شده يم ريزند و گل اضافي روي قالب را به وسيله سيمي با كشيدن آن بر روي قالب جدا ميسازد و نفر ديگر آن را در محل خشتها حمل مينمايد. لازم بيادآوري است كه بخاطر نچسبيدن گل به كف قالب از خاكي بسيار نرم كه از مواد معدني است استفاده ميشود ك پس از آسيا نمودن و الك كردن آن در هر نوبت خالي نمودن و الك كردن آن در هر نوبت خالي نمودن خشتها در داخل قالب قالب‌ميرزيند نا بدينوسيله مانع چسبيدن به بدنه قالب شود و هنگان خالي كردن خشتها دچار اشكال نشوند و براحتي از قالب جدا نشوند. 

پس از خشك شدن شختها، بوسيله كشو كه بر روي خشتها قرار ميدهند قسمتهاي اضافي آن را با سنگ ساب( ي) ميسايند و از هر طرف گونيا مي كنند اگر بعضي قسمتهاي خشت خلل و فرج داشته باشد ،‌به وسيله همان گل پر مينمايند و پس از آماده شدن خشتها لعابهاي مختلف و اماده كه قبلاً تهيه شده است، توسط كاشي پز بر روي كاشيها داده مي شود و پس از خشك شدن بكوره ميبرند. 

كاشي جسمي بر عكس كاشي گلي احتياج به خوم پز شدن ندارد و كاشي و لعاب يكبار بيشتر بكوره نميرود. 

گوش 15 × 15 سانتي متري ميشود. ابتدا ميبايست طرح تهيه شود. ممكن است اين طرح براي بازسازي قابچه‌اي كه از بيبن رفته صورت پذيرد، كه در اين صورت با روش چربه برداري ار روي قابچه قرينه آن عمل مي شود. چربه برداري باينصورت عمل ميشود كه باندازه سطح مورد نظر كاغذي كه مخصوص اينكار است تهيهي مي كنند و سپس آتن را بر روي قابچه معرق نصب نموده و اطراف آن را با سريش به كار متصل مي كنند ،‌تا مانع حركت احجتمالي كاغذ شود و سپس به ميله چوب يا پارچه آغشته به نفت سطح آن را چرب مينمايند،  اين عمل باعث روشن شدن كاغذ و بالنتيجه باعث ديدن طرح معرق زيرين مي گردد كه بوسيله مداد طرح زيرين را ر روي كاغذ رسم مينمايند.

اگر تعداد قابچه‌هاي قرينه بيشتر باشد از روي همان چندين نسخه ديگر تهيه مي كنند و اگر احتياج نباشد مان كاغذ چربه‌داري شده را در مقابل آفتاب قرار ميدهند تا چربي آن محو شود و مورد استفاده قرار گيرد و سپس خطوط طرح را كه احتمالا به علت لغزش دست يا ناصافي سطح قابچه معرق بچپ و راست منحرف شده است پاك نموده و تصحيح مينمايند كاغذي كه براي كار معرق در نظر گرفته ميشود از يك نوع كاغذ ضخيم است كه معرق كاران اصطلاحاً آن را كاغذ صدوده گرمي مينامند كه در كل كار يك سانتي متر و اگر از كاغذ معمولي و نازكتر استفاده شود 2 تا 3 سانتي متر براي كش كار كسر مسينمايند، علت كم گرفتن كاغذ باين دليل است كه كار بخاطر شبيه بودن گلها و اجزاء ديگر و ازطرفي شماره‌گذاري و علامت گذاري حرذوف اول رنگها امكان نداشت از اين نظر ابتدا طرح را با مقايسه با سطح معرقي كه مورد نظر است، با رنگ آميزي مي كرده و پس از تقسيم آن به مربع‌ها بجاي قيچي نمودن تمامي طرح ،‌هر مربع را جداگانه عمل مينمود باين معني كه يك مربع را پس از رنگ آميزي قيچي مينموده‌اند و پس از تهيه تمامي اجزاء آن در كنار يكديگر چيده و سپس شروع به قيچي مربع دوم مي كردند و لي همانطور كه ذكر شد اكنون تمامي طرح را قيجچي نوده عمل مي كنند

طرح‌هاي قيچي شده را از روي حرف اول رنگها كه بر روي آنها نوشته شده بر روي همان كاشي به وسيله سريش ميچسبانند و بعد از تيشه زدن و جدا ساختن، لعابهاي زيادي را توسط تيشه مخصوص ميپرانندو به وسيله چرخ سنباده يا سوهان مينمايند، كه ادامه آن را به وسيله سنباده مخصوص و سيم عاج دار پرداخت مي كنند، و مقداري از گل ريز لعاب را با سنباده به شكلي درمي اورند كه پس از اتمام كار و تخمير ريزي جاي ملات داشته باشند،بعد از پرداخت آلات(2) را توسط مان شماره‌ها بخش بخش يا در اصطلاح كود كود نموده و ازشماره 1 شروع به چيدن مي‌كنند لازم به تذكر است كه قبلا سطح صاف گچي به اندازه سطح معرق مورد نظر تهيه نموده‌اند كه پس از جور نمودن هر قسمت را بصورت وارونه بر روي سطح گچي قرار ميدهند، آنوقت نوبت تخمير ريزي فرا ميرسد.

پس از ثابت شدن رنگها آنها را از موره خارج كرده و از روي شمار پشت آن،‌يكي يكي در سطح مورد نظر بكار ميبرند. و پشت آن را با دوغ آب گچ پر مي‌كنند، رنگهليي كه در هفت رنگ بكار ميرود عبارتست از: 

طرح كاشي‌هاي هفت رنگ در دوران صفويه بيشتر گل و بوته و در لچكي‌ها اسليمي، كه در دوران قاجار علاوه بر رنگ صورتي كه در ماشي‌ها ديده مي شود نقوش پرندگان و حيوانات و نقش انسان نيز بكار رفته است.

آنچه لازم به يادآوري است، اينست كه كاشي هفت رنگي نيز در دوران تيموري با طول و عرض 40 سانتي متر و ابعاد ديگر ساخته و بكار رفته است. و بيش از سه رنگ ( لاجورد ،‌فيروزه‌اي سفيد و متن آجري كه قرمز رنگ است) در آن ديده نيم شود. نمونه آن دردفتر فني حفاظت آثار باستاني خراسان موجود است. 

گاشي زير رنگي يكي ازقديمترين انواع كاشي است كه دربنا مخصوص در محرابها به عنوان تزئين بكار رفته، و نوع سلطان سنجري آن را از دوران سلجوقي بسيار مشهور است، كه نمونه آن را در حرم مطهر حضرت رضا( ع) ميتوان ديد. 

كاشي زير رنگي همانطور كه گفته شدن بيشتر در محرابها بكار ميرفته و بعد از آن كه كاشي به عنوان تزئين در بنا بكار رفت انواع مختلف آن را بكار بردند در دوران صفوي نيز اين دو نوع كاشي جهت تزئين ازاره بناها استفاهد نمودند. در مقبره خواجه ربيع در مشهد و امامزاده محمد محروق كه بناهائي از دوران صفوي هستند، نمونه‌هاي زيبايي از اين نوع كاشي بكار رفته،‌كه قابل توجه و اهميت است. 

اين كاشي، هم از كاشي گلي و هم از كاشي جسمي ساخته ميشود.

طرز تهيه آن درصورتي كه از كاشي گلي ساخته شود به اينصورت است كه ،كاشي گلي را خوم پز مي كنند و مانند تهيه كاشي هفت رنگي عمل مينمايند. 

ابتدا طرحي تهيه ميشود و پس از سوراخ سوراخ كردن طرح به وسيله سوزن و گرده نمودن،‌با رنگ مقن قلم ميزنند و سپس بوم مي كنند و در انتها لعاب شيشه بر روي آن داده ميشود و يكباره بكوره ميرود. و اما درمورد تهيه كاشي زير رنگي جسمي، بايد گفت كه احتياج به خوم پز كردن ندارد، از اين رو ابتدا طرح مورد نظر را تهيه نموده و مانند كاشي هفت رنگي عمل مي كنندو پس از تمام شدن رنگ آميزي،‌يك لعاب شيشه بر روي آنم داده ميشود و سپس بكورذه ميرود.

 

فرق كاشي زير رنگي با هفت رنگي در اين است كه اولا كاشي زير رنگي قدمت بيشتري دارد و دوم اينكه وقتي كاشي هفت رنگي را بكوره‌ميبرند در حقيقت رنگ روي آن را ثابت كرده و در صورت كشيدن دست بر روي آن ،‌رنگها محو نمي شود و در حقيقت جزء لاينفك كاشي است. در حالي كه كاشي زير رنگي اين چنين است و با كشيدن دست بر روي آن رنگها در وصتري كه لعاب شيشه بر روي آنها داده نشده باشد پاك ومحو مي گرددو لعاب شيشه فقط محافظي براي جلوگيري از خرابي يا محو مي گردد. و لعاب شيشه فقط محافظي باري جلوگيري از خرابي يا محو شدن رنگ كاشي است و بيشتر،‌در دوران سلجوقي  وبعد از آن ديده شده كه از كاشي زير رنگي، در تزئين محرابها استفاهدمي شده است و اغلب آنها كتيبه و آيات قرآن ميباشد كه بصورت گود يا برجسته بكار رفته است. 

تهيه خشتهي كاشي زير رنگي برجسته به اين صورت است كه طرح را روي خشت آنها پياده نوده و مانند كاشي هفت رنگي، مراحل گرده كردن و كشيدن طرح با مقن و قلم زدن انجام ميشود سپس قسمتهائي را كه ميبايست به صورت برجسته باشد، باقي گذاشته و قسمتهاي ديگر را با وسائل مخصوص گود و نقش‌هاي متنوع و مورد نظر را بر روي آن كشيده،‌لعاب شيشه بر روي آن داده بكوره ميبرند، و اگر گود باشد بالعكس ميكنند. 

لازم بيادآوري است، لعاب شيشه در كاشي جسمي نفوذ مي كند و بر عكس بر روي كاشي جسمي نفوذ مي كند و ر عكس بر روي كاشي گلي نفوذي ندارد، بهمين جهت بعد از مدتي لعاب شيشه بر روي كاشي‌هاي گلي ترك ترك شده و بعدها در اثر نوذ آب باران و گرد وخاك در داخل درزها از بين رفته و خورده ميشود. يكي از نشانه‌ي شناخت كاشي زير رنگي گلي در روي كار ترك ترك شدن لعاب شيشع آن است. 

اين كاشي در گذشته ازكاشي‌گلي ساخته ميشسدهخ و لي اكنون از كاشي جسمي استفاده ميشود بيشتر اختصاص به پوشش گنبدها دارد و ضمناً در مورد پوشيد سطوحي كه به صورت كار بنائي يا معقلي و گلچيني مورد نظر ميباشد بكار ميرود، قطر كاشي نره 5 و عرض آن 5 تا 6 سانتي متر و طول‌آن سه برابر عرض آنست، ½ كاشي نره را كلوك و 3/2 آن را دو قدي و تمام آن را در صورت بكار بردن در كار گلچيني سه قدي گويند. 

اَرگان معماری  دنیای اطلاعات معماری 

كه نخمونه آن را ميتوان در ازارة گنبدخانه مسجد شاه مشهد ديد. بر روي ‎آنها تزئيناتي با آب طلا و كلماتي به صورت خط بنائي كه اكنون فقط اثراتي از آن باقي مانده كار ميشده است. 

اين كاشي‌را اگر در مقابل آفتاب ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نگاه دارند هفت رنگ در آن مشاهده ميشود، براي روشن شدن موضوع نقش روي اين كاشي مانند ريخته شدن نفت در آب است، ولي وجه تسميه آن شايد بخاطر رنگ پر غاز باشدكه در مقابل نورآفتاب رنگارنگ ديده ميشود و بيشتر از اين نوع كاشي در قسمت ازاره‌ها و اسپرها بخاطر زيبائي بيشتر بكار ميرفته است

کاشیکاری یکی از روشهای دلپذیر تزئین معماریدر تمام سرزمینهای اسلامی است. تحول و توسعه کاشی ها از عناصر خارجی کوچک رنگی در نماهای آجری آغاز و به پوشش کامل بنا در آثار تاریخی قرون هشتم و نهم هجری انجامید. در سرزمینهای غرب جهان اسلام که بناها اساسا سنگی بود، کاشی های درخشان رنگارنگ بر روی دیوارهای سنگی خاکستری ساختمانهای قرن دهم و یازدهم ترکیه، تأثیری کاملا متفاوت اما همگون و پر احساس ایجاد می کردند. 

جز مهم کاشی، لعاب است. لعاب سطحی شیشه مانند است که دو عملکرد دارد: تزیینی و کاربردی. کاشی های لعاب دار نه تنها باعث غنای سطح معماری مزین به کاشی می شوند بلکه به عنوان عایق دیوارهای ساختمان در برابر رطوبت و آب، عمل می کنند. 

تا دو قرن پس از ظهور اسلام در منطقه بین النهرین شاهدی بر رواج صنعت کاشیکاری نداریم و تنها در این  زمان یعنی اواسط قرن سوم هجری، هنر کاشیکاری احیا شده و رونقی مجدد یافت. در حفاری های شهر سامرا، پایتخت عباسیان، بین سالهای 836 تا  883 میلادی بخشی از یک کاشی چهارگوش چندرنگ لعابدار که طرحی از یک پرنده را در بر داشته به دست آمده است. از جمله کاشی هایی که توسط سفالگران شهر سامرا تولید و به کشور تونس صادر می شد، می توان به تعداد صد و پنجاه کاشی چهارگوش چند رنگ و لعابدار 

اشاره کرد که هنوز در اطراف بالاترین قسمت محراب مسجد جامع قیروان قابل مشاهده اند. احتمالا بغداد، بصره و کوفه مراکز تولید محصولات سفالی در دوران عباسی بوده اند. صنعت سفالگری عراق در دهه پایانی قرن سوم هجری رو به افول گذاشت و تقلید از تولیدات وابسته به پایتخت در بخش های زیادی از امپراتوری اسلامی مانند راقه در سوریه شمالی و نیشابور در شرق ایران ادامه یافت. در همین دوران، یک مرکز مهم ساخت کاشی های لعابی در زمان خلفای فاطمی در فسطاط مصر تأسیس گردید.

 

نخستین نشانه های کاشیکاری بر سطوح معماری، به حدود سال 450  ه.ق باز می گردد که نمونه ای از آن بر مناره مسجد جامع دمشق به چشم می خورد. سطح این مناره با تزئینات هندسی و استفاده از تکنیک آجرکاری پوشش یافته، ولی محدوده کتیبه ای آن با استفاده از کاشیهای فیروزه ای لعابدار تزئین گردیده است. 

شبستان گنبد دار مسجد جامع قزوین( 509  ه.ق) شامل حاشیه ای تزئینی از کاشیهای فیروزه ای رنگ کوچک می باشد و از نخستین موارد شناخته شده ای است که استفاده از کاشی در تزئینات داخلی بنا را در ایران اسلامی به نمایش می گذارد. در قرن ششم هجری، کاشیهایی یا لعابهای فیروزه ای و لاجوردی با محبوبیتی روزافزون رو به رو گردیده و به صورت گسترده در کنار آجرهای بدون لعاب به کار گرفته شدند. 

 تا اوایل قرن هفتم هجری، ماده مورد استفاده برای ساخت کاشی ها گل بود اما در قرن ششم هجری، یک ماده دست ساز که به عنوان خمیر سنگ یا خمیر چینی مشهور است، معمول گردید و در مصر و سوریه و ایران مورد استفاده قرار گرفت. 

در دوره حکومت سلجوقیان و در دوره ای پیش از آغاز قرن هفتم هجری، تولید کاشی توسعه خیره کننده ای یافت. مرکز اصلی تولید، شهر کاشان بود. تعداد بسیار زیادی از گونه های مختلف کاشی چه از نظر فرم و چه از نظر تکنیک ساخت، در این شهر تولید می شد.

اشکالی همچون ستاره های هشت گوش و شش گوش، چلیپا وشش ضلعی برای شکیل نمودن ازاره های درون ساختمانها با یکدیگر ترکیب می شدند. از کاشیهای لوحه مانند در فرمهای مربع یا مستطیل شکل و به صورت حاشیه و کتیبه در قسمت بالایی قاب ازاره ها استفاده می شد. قالبریزی برخی از کاشی ها به صورت برجسته انجام می شد در حالی که برخی دیگر مسطح بوده و تنها با رنگ تزئین می شدند. در این دوران از سه تکنیک لعاب تک رنگ، رنگ آمیزی مینائی بر روی لعاب و رنگ آمیزی زرین فام بر روی لعاب استفاده می شد. 

تکنیک استفاده از لعاب تک رنگ، ادامه کاربرد سنتهای پیشین بود اما در دوران حکومت سلجوقیان، بر گستره لعابهای رنگ شده، رنگهای کرم، آبی فیروزه ای و آبی لاجوردی-کبالتی- نیز افزوده گشت. 

 کاشی های هشت پر ستاره ای و چلیپا - قرن هفتم هجری - امامزاده جعفر دامغان

 

لعاب زرین فام که ابوالقاسم آن را دو آتشه می خواند، رایج ترین و معروف ترین تکنیک در تزئینات کاشی بود. این تکنیک ابتدا در قرن دوم هجری در مصر برای تزیین شیشه مورد استفاده قرار می گرفت. مراحل کار به این شرح بوده که پس از به کار گیری لعاب سفید بر روی بدنه کاشی و پخت آن، کاشی با رنگدانه های حاوی مس و نقره رنگ آمیزی می شده و مجددا در کوره حرارت می دیده و در نهایت به صورت شیء درخشان فلزگونه ای در می آمده است.

با توجه به مطالعات پیکره شناسی که بر روی نخستین کاشیهای معروف به زرین فام انجام گرفته و نیز از آنجایی که در این نوع از کاشی ها بیشتر طرح های پیکره ای استفاده  می شده تا الگوهای گیاهی، می توان گفت این نوع از کاشی ها به ساختمانهای غیر مذهبی تعلق داشته اند. 

 ویرانی حاصل از تهاجم اقوام مغول در اواسط قرن هفتم هجری، تنها مدت کوتاهی بر روند تولید کاشی تأثیر گذاشت و در واقع هیچ نوع کاشی از حدود سالهای 642-654  ه.ق بر جای نمانده است. پس از این سال ها، حکام ایلخانی اقدام به ایجاد بناهای یادبود کرده و به مرمت نمونه های پیشین پرداختند. نتیجه چنین اقداماتی، احیای صنعت کاشی سازی بود. در این دوران، تکنیک مینایی از بین رفت و گونه دیگری از تزئین سفال که بعدها عنوان لاجوردینه را به خود گرفت، جانشین آن شد.

در این تکنیک، قطعات قالب ریزی شده با رنگهای سفید، لاجوردی و در موارد نادری فیروزه ای، لعاب داده می شدند و پس از اضافه شدن رنگهای قرمز، سیاه یا قهوه ای بر روی لعاب، برای بار دوم در کوره قرار داده می شدند. 

در اوایل دوره ایلخانی، تکنیک زرین فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده ای به کار برده می شد، لکن در ربع پایانی قرن هفتم، رنگهای لاجوردی و فیروزه ای به میزان اندکی مورد استفاده قرار گرفتند. 

با نزدیک شدن به قرن هشتم هجری، آبی لاجوردی از رواج و محبوبیت بیشتری برخوردار شد و سرانجام تکنیک نقاشی زیر لعاب با استفاده از رنگهای آبی لاجوردی و اندک مایه ای از رنگهای قرمز و سیاه، جایگزین نقاشی زرین فام شد که کاشی های تولید شده با چنین تکنیکی معمولا با نام کاشی های سلطان آباد شناخته می شوند. این تکنیک تا اواسط قرن هشتم مورد استفاده قرار می گرفت و پس از آن منسوخ شد. 

با رو به زوال نهادن حاکمیت ایلخانیان در اواسط قرن هشتم، عصر طلایی تولید کاشی پایان یافت. کاشی های معرق-موزائیکی- تک رنگ و نه چندان نفیس در رنگهایی متفاوت جانشین قابهای عظیم زرین فام و کتیبه ها شدند.

این تکنیک برای نخستین بار در آغاز قرن هفتم هجری در آناتولی اقتباس شده و یک قرن بعد در ایران و آسیای مرکزی پدیدار شده است. این نوع از کاشی ها برای ایجاد طرحی پیچیده در کنار یکدیگر چیده می شده و از آنها برای تزئین محراب ها استفاده می شد. شیوه کار به این صورت بوده است که سفالهای لعاب داده شده را بر مبنای طرح اصلی می بریدند و سپس با در کنار هم قرار دادن آنها، طرح اصلی را می ساختند. در دوره ایلخانیان برای نخستین بار این تکنیک مورد استفاده قرار گرفت؛ مانند آنچه که در مقبره امام زاده جعفر اصفهان (726  ه.ق) به چشم می خورد؛ اما کاربرد وسیع آن در دوره میانی قرن نهم هجری رواج پیدا کرد. 

طیف وسیع و پیشرفته ای از کاشی های معرق بر روی تعدادی از بناهای مهم یادبود این دوران دیده می شوند که به عنوان نمونه می توان به مسجد گوهرشاد در مشهد، مدرسه آلغ بیک در سمرقند و مدرسه خرگرد اشاره کرد. 

 

کاشی هفت رنگ - قرن هشتم هجری - ایران

 

 کاشی هفت رنگ - قرن دهم هجری - ترکیه

مساجد و مدارس صفویه به طور کلی با پوششی از کاشی ها در درون و بیرون بنا تزیین شده اند. در حالیکه کاربرد کاشی های معرق تداوم می یافت، شاه عباس که برای دیدن بناهای مذهبی کامل نشده اش بی تاب بود، استفاده بیشتر از تکنیک سریع کاشی هفت رنگ را تقویت کرد.  

در عصر صفویه، کاشی هفت رنگ در قصرهای اصفهان به نحوی گسترده مورد استفاده قرار گرفت و نصب کاشی های چهارگوش درون قابهای بزرگ، منظره هایی بدیع همراه با عناصر پیکره ای و شخصیتهای مختلف، به وجود آورد.

در قرن دوازدهم هجری، با روی کار آمدن زندیه عمارت سازی در اندازه های جاه طلبانه به ویژه در شیراز، پایتخت زندیان، از سر گرفته شد و به همین دلیل، جنبش جدیدی در صنعت کاشی سازی پدید آمد. در این عصر، تصاویر کاشی ها با نوعی رنگ جدید صورتی که در دوران حکمرانی قاجار نیز استفاده می شده، نقاشی می شوند. 

صنعت کاشی سازی اسلامی در دوره هایی از پورسلین-ظرف چینی وارداتی از دوران تانگ و سونگ- تأثیر پذیرفته است. حاصل این تأثیرات، ساخت کاشی هایی با لعاب سفید و طرح های آبی است. اقتباس هنرمندان اسلامی از چینی های آبی-سفید قابل ملاحظه است. در اواسط قرن نهم هجری، نقشمایه های چینی کاملا در نقشمایه های دوران اسلامی جذب شده و حاصل آن، پدیدار شدن یک سبک اسلامی-چینی دو رگه دلپذیر و قابل قبول بود. 

 

 کاشی ایزنیک - قرن پنجم هجری - ترکیه

در قرن دهم هجری، ایزنیک مرکز تولید ظروف سفالی و کاشی در ترکیه محسوب می شد. یک رنگ قرمز درخشان جدید و یک دوغاب غنی شده از آهن به صورت ضخیم غیر قابل نفوذ به زیر لعاب، به کار گرفته می شده که از ویژگی های کاشی ایزنیک به شمار می آمد. یک سبک برگدار زیبا با طراحی های واقعی از گل های لاله، سنبل و میخک نیز بر روی کاشی ها، منسوجات، جلدسازی و سایر هنرهای ترکیه قرن دهم مورد استفاده قرار گرفتند اما پس از قرن یازدهم هجری، کیفیت کاشی ایزنیکی رو به افول گذاشت و از این دوران به بعد، ساخت کاشی در شهر کوتاهایا در مرز فلات آناتولی ادامه یافت. 

ساخت کاشی در سوریه نیز صورت می گرفته است. سفالگران دمشقی در قرن نهم هجری کاشی های سفید-آبی تولید می کردند اما یک قرن بعد طرح کاشی های سوریه ای بازتاب کاشی های ایزنیک بود. کاشی های سوریه در رنگ های سبز روشن، فیروزه ای و ارغوانی تیره خاصی در زیر لعاب نقاشی شده اند. بهترین دوره برای کاشی سازان دمشق، قرن دهم هجری است. پس از آن، گرچه تولید کاشی تا قرن سیزدهم ادامه یافت اما کیفیت آن کاهش یافت و طرح های کاشی های سوریه یک دست شد. 

منابع